مقدمه
ارزیابی پایداری ترکیب (Stability Assessment) یکی از حیاتی‌ترین مراحل در فرمولاسیون ترکیبی است. یک فرآورده تنها زمانی می‌تواند اثربخشی، ایمنی و کیفیت خود را حفظ کند که ترکیبات کنار هم پایدار بمانند. این مقاله یک چارچوب عملی و کاربردی ارائه می‌دهد تا داروساز بتواند پایداری فرمولاسیون ترکیبی را در محیط داروخانه به‌درستی بررسی و مدیریت کند.
پایداری ترکیب در فرمولاسیون ترکیبی به چه معناست؟
پایداری ترکیب یعنی یک محصول ترکیبی در طول دوره مصرف، اثربخشی، ظاهر، ویسکوزیته، pH، یکنواختی و بار میکروبی مناسب داشته باشد. این پایداری می‌تواند تحت تأثیر عوامل زیر قرار گیرد:
ویژگی‌های پایه (ژل، کرم، لوسیون، محلول و …)
خواص ماده مؤثره و سازگاری آن
روش اختلاط و تجهیزات
بسته‌بندی و شرایط نگهداری
ریسک آلودگی میکروبی
چرا ارزیابی پایداری ترکیب در داروخانه ضروری است؟
حفظ اثربخشی درمانی
فرآورده‌هایی که دچار تخریب یا جداشدگی فاز شوند، اثربخش نیستند.
کاهش ریسک عدم‌سازگاری (Incompatibility)
ناسازگاری بین پایه و ماده مؤثره عامل درصد بالایی از عدم موفقیت فرمولاسیون‌ها در داروخانه‌هاست.
افزایش رضایت بیمار و کاهش شکایات
محصول پایدار ظاهر، بافت و قابلیت مصرف بهتری دارد.
انواع پایداری که باید در داروخانه بررسی شود
پایداری فیزیکی
تغییر رنگ
جداشدگی فاز
ته‌نشینی یا کلوخه شدن
تغییر ویسکوزیته
جمع‌شدن یا خشک شدن پایه
پایداری شیمیایی
تخریب مادهٔ مؤثره (Degradation)
تغییر pH
اکسیداسیون
پایداری میکروبی
رشد باکتری، قارچ یا کپک
آلودگی متقاطع در زمان ترکیب
روش‌های عملی ارزیابی پایداری ترکیب در محیط داروخانه
آزمون ظاهر و یکنواختی (Organoleptic Examination)
بررسی رنگ و بوی محصول
یکنواختی توزیع ماده مؤثره
عدم وجود ذرات نامحلول
این ارزیابی باید بلافاصله پس از تهیه و سپس طی زمان نگهداری انجام شود.
اندازه‌گیری pH
pH یکی از شاخص‌های مهم پایداری شیمیایی است.
اگر pH تغییر قابل‌توجهی کند → احتمال تخریب مادهٔ مؤثره یا ناسازگاری وجود دارد.
pH مناسب بستگی به نوع پایه (مثلاً ژل‌های کارباپول، کرم‌های امولسیونی) و API دارد.
ارزیابی ویسکوزیته و رئولوژی
تغییرات ویسکوزیته می‌تواند ناشی از:
تخریب شبکه پلیمری پایه
ناسازگاری API
واکنش با امولسیفایر
ابزار توصیه‌شده: ویسکومتر بروکفیلد (در محیط داروخانه، نسخه ساده آن کافی است).
آزمون یخ–ذوب (Freeze–Thaw Test)
آزمایشی سریع برای بررسی مقاومت محصول در برابر نوسانات دما:
24 ساعت در دمای 4°C
24 ساعت در دمای 40°C
3 تا 5 چرخه
اگر امولسیون یا ژل پایدار باشد، جداشدگی فاز یا کلوخه شدن رخ نمی‌دهد.
آزمون سانتریفیوژ
برای 10–15 دقیقه با 3000 rpm سانتریفیوژ کنید.
اگر محصول جداشدگی فاز نشان دهد، احتمال ناپایداری در طول مصرف زیاد است.
آزمون سازگاری API با پایه
قبل از ساخت نسخه:
منابع مرجع (USP، Trissel’s، Formulary Bases)
برگه‌های فنی (TDS)
راهنمای تولیدکننده پایه
APIهایی مانند آزلائیک اسید، ترتینوئین، بنزوئیل‌پراکسید با برخی پایه‌ها ناسازگارند.
کنترل میکروبی
در داروخانه به‌صورت کامل امکان‌پذیر نیست، اما:
کار در محیط خشک و تمیز
استفاده از کاردک و ظروف استریل
پاکسازی میز کار قبل و بعد از ساخت
استفاده از پایه‌های دارای نگهدارندهٔ معتبر
می‌تواند ریسک آلودگی را به حداقل برساند.
عوامل مؤثر بر افزایش پایداری ترکیبات در داروخانه
انتخاب پایهٔ مناسب
پایه باید ویژگی‌های زیر داشته باشد:
سازگاری بالا با طیف وسیع API
مقاومت به اکسیداسیسیون
پایداری رئولوژیک
وجود نگهدارندهٔ مؤثر
انتخاب بسته‌بندی مناسب
تیوپ‌های لمینت یا آلومینیوم
ظروف airless برای ترکیبات حساس
بطری‌های مات برای مواد نورحساس
دستورالعمل دقیق نگهداری
همیشه روی برچسب بنویسید:
در دمای 20–25 درجه
به‌دور از نور و حرارت
تکان ندهید (برای امولسیون‌های حساس)
توصیه‌های کاربردی برای داروسازان فعال در Compounding
همیشه پیش‌فرموله‌سازی کوچک (mini-batch) انجام دهید.
ترکیبات حاوی چند API را جداگانه ارزیابی کنید.
از پایه‌های دارای مطالعات پایداری مستند استفاده کنید.
اطلاعات مربوط به هر ترکیب را در فرم MBR یا Master Batch Record ثبت کنید.
جمع‌بندی
ارزیابی پایداری ترکیب در داروخانه تنها یک مرحله آزمایشگاهی نیست؛ بلکه یک فرایند سازمان‌یافته است که شامل بررسی ظاهر، pH، ویسکوزیته، سازگاری API با پایه، و کنترل آلودگی می‌شود. با تسلط بر این اصول، داروساز می‌تواند فرمولاسیون‌های پایدارتر، قابل‌اعتمادتر و مطابق با استانداردهای روز Compounding تولید کند.
