پرسش‌های متداول داروسازان درباره پایه‌های ترکیبی

فرمولاسیون ترکیبی یا Compounding Pharmacy یکی از حوزه‌های تخصصی و در عین حال چالش‌برانگیز در داروسازی است. انتخاب پایه‌ی مناسب برای کرم‌ها، ژل‌ها یا لوسیون‌های دارویی نقش کلیدی در پایداری، اثربخشی و سازگاری پوستی دارد. در این مقاله به پرسش‌های پرتکرار داروسازان درباره‌ی پایه‌های ترکیبی پاسخ می‌دهیم تا مسیر انتخاب و استفاده از آن‌ها در فرمول‌های تخصصی ساده‌تر شود.

چرا انتخاب پایه مناسب در داروسازی ترکیبی اهمیت دارد؟

در ترکیبات موضعی، پایه نه تنها حامل مواد مؤثره است، بلکه تعیین‌کننده‌ی رفتار دارو بر روی پوست نیز محسوب می‌شود.
انتخاب نادرست پایه ممکن است منجر به:

• کاهش نفوذ یا جذب دارو،

• ناپایداری فیزیکی (جدا شدن فازها، تغییر رنگ)،

• یا تحریک پوستی شود.

بنابراین، شناخت ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی پایه‌ها برای داروسازان ترکیبی حیاتی است.

انواع پایه‌های ترکیبی دارویی کدامند؟

پایه‌ها بر اساس ماهیت فیزیکی و عملکردشان به چند گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

پایه‌های آبدوست (Hydrophilic Bases)

مانند هیدروژل‌ها و کرم‌های O/W که جذب سریع و حس سبکی دارند. این پایه‌ها مناسب ترکیبات آنتی‌اکنه، ضدالتهاب یا ژل‌های پوستی‌اند.

پایه‌های چرب یا روغنی (Lipophilic Bases)

معمولاً شامل وازلین، لانونین، یا روغن‌های معدنی هستند. در فرمول‌هایی که به اثر پوشاننده نیاز دارند (مانند پمادهای ترمیم‌کننده)، از این پایه‌ها استفاده می‌شود.

پایه‌های امولسیونی و چندفازی

ترکیبی از هر دو گروه فوق هستند و تعادل ایده‌آلی میان جذب دارو و احساس پوستی ایجاد می‌کنند.
نمونه‌ی کاربردی: پایه‌های O/W یا W/O که در داروهای پوستی و آرایشی استفاده می‌شوند.

مهم‌ترین معیارهای انتخاب یک پایه مناسب چیست؟

داروسازان هنگام انتخاب پایه باید موارد زیر را در نظر بگیرند:

• سازگاری شیمیایی با مواد مؤثره (عدم تجزیه یا رسوب)

• پایداری فیزیکی در دمای اتاق و حین استفاده

• نفوذپذیری مناسب برای داروهای ترانس‌درمال

• ویسکوزیته و حس پوستی مطلوب

• عاری بودن از مواد حساسیت‌زا و آلرژن

• قابلیت اختلاط با حلال‌ها یا بیس‌های دیگر

• عدم بوی نامطبوع ناشی از مواد اولیه بی کیفیت

آیا می‌توان چند پایه را با هم ترکیب کرد؟

بله، در برخی موارد برای دستیابی به ویژگی‌های خاص می‌توان از ترکیب چند پایه استفاده کرد.
به عنوان مثال:

• ترکیب یک ژل پایه با کرم O/W جهت ایجاد ژل کرمی سبک.

• افزودن اوسرین به یک امولسیون برای افزایش قدرت جذب دارو.

اما باید توجه داشت که ناسازگاری فازی یا جدایش (Phase Separation) در صورت انتخاب نادرست ممکن است رخ دهد. در این موارد، تست‌های پایداری تسریع‌شده (Accelerated Stability Tests) توصیه می‌شود.

چگونه می‌توان کیفیت پایه ترکیبی را ارزیابی کرد؟

ارزیابی کیفیت پایه شامل بررسی‌های زیر است:

• pH نهایی (سازگار با پوست بین ۵ تا ۶.۵)

• پایداری در دماهای مختلف (۴۰°C و ۵°C)

• بررسی رئولوژی و ویسکوزیته

• عدم رشد میکروبی در دوره نگهداری

• ظاهر و رنگ در طول زمان

در داروخانه‌های ترکیبی حرفه‌ای، این تست‌ها معمولاً با مقایسه با استانداردهای USP و EP انجام می‌شوند.

خطاهای رایج داروسازان در استفاده از پایه‌های ترکیبی

عدم توجه به قطبیت مواد مؤثره

بسیاری از داروسازان بدون بررسی قطبیت (hydrophilic/lipophilic balance) مواد مؤثره، بیس نامناسب انتخاب می‌کنند.

نگهداری نادرست بیس

پایه‌ها باید در ظروف دربسته و دور از نور نگهداری شوند تا اکسید نشوند.

اختلاط شدید یا بیش از حد حرارت‌دهی

ممکن است ساختار امولسیون را تخریب و پایداری محصول را کاهش دهد.

جمع‌بندی

پایه‌های ترکیبی، شالوده‌ی اصلی فرمول‌های compounding هستند. شناخت دقیق ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و کاربردی هر پایه، کلید ساخت محصولی پایدار و مؤثر است. داروسازان با انتخاب آگاهانه‌ی بیس مناسب می‌توانند اثربخشی دارو را به حداکثر و عوارض جانبی را به حداقل برسانند.

منابع پیشنهادی برای مطالعه بیشتر

• USP Compounding Standards

• Remington: The Science and Practice of Pharmacy

• FDA Compounding Guidelines

• AAPS Journal – Advances in Topical Formulations