مقدمه

ژل‌ها یکی از پرکاربردترین شکل‌های دارویی در داروسازی ترکیبی (Compounding Pharmacy) هستند. آن‌ها به‌دلیل بافت سبک، جذب سریع و توانایی انتشار یکنواخت مواد مؤثره، جایگاه ویژه‌ای در ساخت فرمول‌های پوستی، موضعی و حتی ترانس‌درمال دارند.

اما همه‌ی ژل‌ها مشابه نیستند. یک ژل پایه استاندارد دارویی (Pharmaceutical-grade Gel Base) باید دارای ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی مشخصی باشد تا پایداری، اثربخشی و ایمنی فرمول نهایی تضمین گردد.

تعریف ژل پایه در داروسازی ترکیبی

ژل پایه به ترکیبی نیمه‌جامد گفته می‌شود که ماده ژل‌ساز (gelling agent) در فاز آبی یا الکلی پراکنده شده و شبکه‌ای سه‌بعدی تشکیل می‌دهد.
این ساختار سبب افزایش ویسکوزیته و نگهداری مواد فعال دارویی درون ماتریس می‌شود.

در داروسازی ترکیبی، ژل پایه نقش حامل (Vehicle) را ایفا می‌کند؛ یعنی محیطی پایدار و بی‌اثر برای انتقال مواد مؤثره به پوست یا بافت هدف.

ویژگی‌های فیزیکی یک ژل پایه استاندارد

۱. شفافیت و ظاهر فیزیکی

ژل باید ظاهری شفاف یا نیمه‌شفاف، بدون ذرات معلق و حباب داشته باشد. شفافیت بالا نشان‌دهنده پخش یکنواخت پلیمرها و کیفیت بالای فرآیند تولید است.

۲. ویسکوزیته کنترل‌شده

ژل نباید بیش از حد غلیظ یا بیش از حد روان باشد.
ویسکوزیته ایده‌آل باید به گونه‌ای باشد که:

• هنگام مصرف، به‌راحتی روی پوست پخش شود.

• در زمان نگهداری، از جدایش فاز یا ته‌نشینی مواد جلوگیری کند.

برای کنترل ویسکوزیته معمولاً از پلیمرهایی نظیر:

• Carbomer 940 / 980

• HPMC (Hydroxypropyl Methylcellulose)

• Xanthan Gum

استفاده می‌شود.

ویژگی‌های شیمیایی و پایداری ژل پایه

۱. سازگاری با طیف گسترده‌ای از مواد فعال

ژل استاندارد باید با مواد دارویی آبدوست و چربی‌دوست سازگار باشد.
برای این منظور، اغلب از سیستم‌های هیدروالکلی (Hydroalcoholic) یا (Co-solvent) استفاده می‌شود.

۲. پایداری در برابر تغییرات pH و دما

در داروسازی ترکیبی، تغییرات pH ممکن است بر انحلال یا تخریب مواد فعال اثر بگذارد.
ژل پایه باید دارای ظرفیت بافری مناسب و پایداری در محدوده‌ی pH بین 4.5 تا 7 باشد.

۳. مقاومت میکروبی

به دلیل وجود آب در ساختار ژل، احتمال آلودگی میکروبی بالاست.
بنابراین افزودن نگهدارنده‌های سازگار با پوست مانند:

• Phenoxyethanol,

• Sodium Benzoate,

• Potassium Sorbate

برای افزایش پایداری الزامی است.

ویژگی‌های بیولوژیکی و عملکردی

۱. بی‌ضرر بودن برای پوست (Hypoallergenic)

ژل پایه نباید حاوی مواد حساسیت‌زا یا اسانس‌ها باشد تا در فرمول‌های دارویی و پوستی قابل استفاده باشد.

۲. قابلیت جذب سریع

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های ژل دارویی، جذب سریع و بدون چسبندگی است.
ژل باید پس از مصرف، احساس خنکی، سبکی و بدون اثر چرب روی پوست ایجاد کند.

۳. قابلیت آزادسازی کنترل‌شده مواد فعال

ژل استاندارد باید توانایی رهاسازی تدریجی دارو (Controlled Release) را داشته باشد تا اثر درمانی طولانی‌تر و پایدارتری حاصل شود.

ارزیابی کیفی ژل پایه در داروسازی ترکیبی

آزمون‌های کنترل کیفیت

برای تأیید استاندارد بودن ژل پایه، آزمون‌های زیر انجام می‌شود:

• pH Measurement (محدوده ۵–۶٫۵)

• Viscosity Test (با استفاده از Brookfield Viscometer)

• Microbial Limit Test

• Spreadability Test

• Stability Study (۴۰°C / 75% RH)

ترکیب پیشنهادی برای یک ژل پایه دارویی استاندارد

جمع‌بندی

یک ژل پایه استاندارد دارویی باید پایدار، سازگار، قابل جذب و غیرتحریک‌کننده باشد.
در داروسازی ترکیبی، چنین بیسی نقش کلیدی در تضمین اثربخشی دارو و رضایت بیمار دارد.
انتخاب صحیح ژل پایه، نخستین گام در طراحی فرمولاسیون موفق و علمی است — گامی که تفاوت بین یک محصول حرفه‌ای و معمولی را رقم می‌زند.