مقدمه
پوست سر یکی از حساس‌ترین و فعال‌ترین نواحی بدن است که مستقیماً بر سلامت و رشد مو تأثیر می‌گذارد. در فرمولاسیون‌های دارویی و ترکیبی (Compounding)، استفاده از عصاره‌های طبیعی و استانداردشده نقش قابل‌توجهی در تنظیم تعادل پوست سر، کاهش التهاب و تحریک رشد مو دارد.
در این مقاله، نگاهی علمی و کاربردی به عصاره‌های گیاهی مؤثر در سلامت پوست سر و نحوه‌ی به‌کارگیری آن‌ها در فرمول‌های دارویی موضعی داروخانه‌ای خواهیم داشت.
چرا عصاره‌های طبیعی در فرمول‌های دارویی اهمیت دارند؟
ترکیبات چند‌عملکردی (Multi-functional Actives)
برخلاف مواد شیمیایی منفرد، عصاره‌های گیاهی ترکیبی از فیتوکمیکال‌ها (Phytochemicals) هستند که اثر هم‌افزا (Synergistic) ایجاد می‌کنند. این ترکیبات می‌توانند همزمان:
التهاب پوست سر را کاهش دهند،
جریان خون موضعی را بهبود دهند،
و از فولیکول‌های مو در برابر استرس اکسیداتیو محافظت کنند.
ایمنی و سازگاری بالا
اغلب عصاره‌های گیاهی زیست‌سازگار (Biocompatible) و دارای عوارض حداقلی هستند. به همین دلیل برای ترکیب در فرمول‌های موضعی داروخانه‌ای گزینه‌ای ایده‌آل محسوب می‌شوند.
پنج عصاره طبیعی کلیدی برای سلامت پوست سر
۱. عصاره رزماری (Rosmarinus officinalis Extract)
مکانیسم اثر
بهبود گردش خون موضعی در پوست سر
مهار آنزیم ۵-آلفا ردوکتاز (عامل ریزش موی آندروژنتیک)
خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضدباکتریایی
نکات فرمولاسیونی
غلظت پیشنهادی: ۰٫۵ تا ۲٪
قابل حل در فاز آبی یا الکلی
سازگار با نیاسین‌آمید و کافئین
۲. عصاره گزنه (Urtica dioica Extract)
عملکرد دارویی
گزنه سرشار از سیلیکا، پلی‌فنول و ترکیبات ضدالتهاب است. این ترکیبات با کاهش چربی اضافی و تقویت ساختار فولیکول، در درمان شوره و ریزش مو مؤثر هستند.
نحوه استفاده در فرمولاسیون
غلظت بهینه: ۱ تا ۳٪
مناسب برای لوسیون‌ها، تونیک‌ها و سرم‌های ضدریزش
ترکیب مؤثر با پیریدوکسین یا زینک PCA
۳. عصاره جینسینگ (Panax Ginseng Extract)
نقش بیولوژیکی
جینسینگ با افزایش سنتز DNA در فولیکول‌ها، رشد مو را تحریک کرده و چرخه آناژن (رشد فعال) را طولانی‌تر می‌کند. همچنین دارای اثر ضدپیری و افزایش‌دهنده انرژی سلولی (ATP) در سلول‌های پوست سر است.
نکات فرمولاسیونی
غلظت کاربردی: ۰٫۵ تا ۱٫۵٪
بهتر است در pH بین ۵ تا ۶٫۵ استفاده شود
قابل ترکیب با کافئین یا پپتیدهای بیواکتیو
۴. عصاره آلوئه‌ورا (Aloe Vera Extract)
عملکرد درمانی
آلوئه‌ورا منبع غنی از پلی‌ساکاریدها و آمینواسیدها است و با حفظ رطوبت و تسکین پوست، به کاهش خارش و التهاب پوست سر کمک می‌کند.
نکات فرمولاسیونی
غلظت پیشنهادی: ۲ تا ۵٪ (ژل خالص)
محلول در آب
افزایش حس لطافت و خنکی در محصولات Leave-on
۵. عصاره چای سبز (Camellia sinensis Extract)
خواص اصلی
مهار فعالیت DHT و کاهش ریزش مو
محافظت آنتی‌اکسیدانی قوی از فولیکول‌ها
کاهش التهاب مزمن پوست سر
نکات فرمولاسیونی
غلظت مناسب: ۰٫۲ تا ۱٪
محلول در آب
ترکیب هم‌افزا با نیاسین‌آمید و زینک گلوکونات
نکات فرمولاسیونی برای داروسازان Compounding
انتخاب پایه مناسب
برای جذب مؤثر عصاره‌ها، انتخاب پایه (Base) اهمیت حیاتی دارد.
برای فرمول‌های تونیک و لوسیون ضدریزش: پایه‌های آبی یا الکلی (مثل Hydroalcoholic lotions)
برای ماسک یا کرم پوست سر: امولسیون سبک (O/W) با نفوذپذیری بالا
پایداری و نگهداری
عصاره‌های گیاهی در حضور اکسیژن و نور حساس هستند. بنابراین:
از آنتی‌اکسیدان‌ها (مثل Vitamin E یا Sodium Metabisulfite) استفاده کنید.
ظروف مات یا تیره برای بسته‌بندی پیشنهاد می‌شود.
ترکیب با اکتیوهای دارویی
در فرمولاسیون‌های ترکیبی، عصاره‌های طبیعی را می‌توان همراه با:
کافئین، بیوتین، پپتیدها (برای تحریک رشد مو)
زینک، پیریدوکسین، نیاسین‌آمید (برای تنظیم سبوم و ضدشوره)
استفاده کرد.
جمع‌بندی
عصاره‌های طبیعی نقش مهمی در سلامت پوست سر دارند و در کنار مواد دارویی، می‌توانند فرمول‌های مؤثر، ایمن و قابل‌سفارشی‌سازی برای درمان مشکلاتی مانند ریزش مو، التهاب و سبوره ایجاد کنند.
در داروسازی ترکیبی (Compounding Pharmacy)، استفاده هوشمندانه از این عصاره‌ها، کلید طراحی فرمول‌هایی است که هم از نظر اثربخشی علمی و هم از نظر تحمل پوستی، استاندارد بالایی دارند.
