مقدمه
فرمولاسیون کرم‌های ضدآکنه در داروخانه‌ها یکی از کاربردی‌ترین حوزه‌های داروسازی ترکیبی (Compounding) محسوب می‌شود. داروسازان در این فرایند تلاش می‌کنند ترکیبات مؤثر ضدباکتری، ضدالتهاب و تنظیم‌کننده ترشح سبوم را در قالب یک پایه‌ی سازگار و پایدار ترکیب کنند.
با وجود اهمیت بالای این نوع محصولات، خطاهای فرمولاسیونی و فرآیندی می‌توانند باعث کاهش اثربخشی، تحریک پوست یا حتی ناپایداری محصول شوند. در این مقاله، رایج‌ترین اشتباهات در ساخت کرم‌های ضدآکنه در داروخانه و راهکارهای اصلاح آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
۱. انتخاب نادرست پایه کرم
تأثیر پایه بر پایداری و جذب مواد فعال
پایه‌ی کرم نقش اساسی در عملکرد ضدآکنه دارد. استفاده از پایه‌های چرب یا سنگین در پوست‌های مستعد آکنه، باعث انسداد منافذ (comedogenicity) و تشدید التهاب می‌شود.
در مقابل، پایه‌های سبک نظیر اِمولسیون‌های O/W با فاز چربی کم یا ژل‌های آبکی (Hydrogel) برای ترکیبات ضدآکنه بسیار مناسب‌تر هستند.
نکته علمی: پایه باید بتواند هم مواد محلول در آب (مثل نیاسینامید) و هم محلول در چربی (مثل رتینوئیدها یا سالیسیلیک اسید) را به‌صورت پایدار نگه دارد.
۲. ناسازگاری مواد مؤثره در فرمول
تداخل شیمیایی و کاهش اثربخشی
یکی از خطاهای رایج، ترکیب موادی است که با یکدیگر ناسازگارند. به‌عنوان مثال:
بنزوئیل پراکساید و رتینوئیدها باعث اکسیداسیون متقابل می‌شوند.
اسید سالیسیلیک در حضور pH بالا رسوب می‌کند.
آزلائیک اسید در محیط قلیایی ناپایدار می‌شود.
راه‌حل: تنظیم دقیق pH بین 4.5 تا 6 و استفاده از پایه‌های بافر شده برای حفظ پایداری ترکیبات فعال.
۳. عدم کنترل pH محصول نهایی
pH بهینه برای پوست‌های آکنه‌ای
پوست مستعد آکنه دارای pH طبیعی حدود ۴.۵ تا ۵.۵ است. انحراف از این محدوده باعث:
تحریک پوست و افزایش ترشح سبوم
کاهش عملکرد آنتی‌باکتریال مواد فعال
تخریب سد دفاعی پوست
توصیه: استفاده از pH متر دقیق در هر مرحله از فرمولاسیون و تنظیم نهایی با اسید لاکتیک یا تری‌اتانول‌آمین بسته به نوع پایه.
4. نادیده گرفتن سازگاری پوست بیمار
انتخاب غلظت مناسب مواد تحریک‌زا
داروسازان گاهی در فرمول ترکیبی از غلظت‌های بالای مواد فعالی چون اسید سالیسیلیک، رتینوئیدها یا گوگرد استفاده می‌کنند که باعث سوزش، پوسته‌ریزی یا التهاب می‌شود.
راهنمای غلظت‌های ایمن:
| ماده فعال | غلظت پیشنهادی | توضیح |
|---|---|---|
| سالیسیلیک اسید | ۰.۵ تا ۲٪ | لایه‌بردار ملایم و ضدالتهاب |
| بنزوئیل پراکساید | ۲.۵ تا ۵٪ | کنترل باکتری آکنه |
| نیاسینامید | ۲ تا ۵٪ | ضدالتهاب و ترمیم سد پوستی |
| آزلائیک اسید | ۱۰ تا ۲۰٪ | ضدباکتری و مهار لک‌های پس از آکنه |
5. استفاده از نگهدارنده یا آنتی‌اکسیدان نامناسب
تأثیر بر پایداری و ایمنی فرمول
کرم‌های داروخانه‌ای به دلیل مقادیر بالای ترکیبات آلی و آب، مستعد آلودگی میکروبی هستند. استفاده از نگهدارنده‌های نامناسب (مثل پارابن‌ها در پوست‌های حساس) یا حذف کامل آن‌ها، خطر فساد فرمول را بالا می‌برد.
پیشنهاد: استفاده از نگهدارنده‌های مدرن‌تر مثل Phenoxyethanol، Ethylhexylglycerin یا Caprylyl Glycol و آنتی‌اکسیدان‌هایی نظیر Vitamin E (Tocopherol) برای حفظ پایداری فاز چربی.
جمع‌بندی
ساخت کرم ضدآکنه در داروخانه ترکیبی از دانش شیمی دارویی و مهارت فرمولاسیون است.
هر خطای کوچک در انتخاب پایه، تنظیم pH، یا ترکیب مواد مؤثره می‌تواند نتیجه‌ی نهایی را به‌طور کامل تغییر دهد.
با رعایت اصول علمی، کنترل دقیق مراحل تولید، و شناخت تعامل مواد فعال، داروسازان می‌توانند محصولی مؤثر، پایدار و ایمن برای بیماران خود تهیه کنند.
