مقدمه
فرمولاسیون ترکیبات موضعی در داروخانه‌ها یکی از مهم‌ترین بخش‌های داروسازی ترکیبی است.
این فرآیند علاوه بر مهارت فنی، نیازمند دانش دقیق از پایه‌ها، سازگاری مواد، پایداری فرمول و اصول اختلاط است.
با این حال، بسیاری از خطاها می‌توانند باعث کاهش اثربخشی، تغییر بافت، ناپایداری شیمیایی یا حتی تحریک پوستی شوند.
در این مقاله، به اشتباهات رایج در ساخت ترکیبات موضعی در داروخانه و روش‌های جلوگیری از آن‌ها می‌پردازیم.
اهمیت دقت در فرمولاسیون ترکیبات موضعی
ترکیبات موضعی شامل کرم‌ها، پمادها، ژل‌ها و لوسیون‌ها هستند که برای درمان‌های پوستی و انتقال دارو از طریق پوست به‌کار می‌روند.
هر خطا در طراحی یا ساخت می‌تواند منجر به کاهش پایداری، افت جذب، یا اثرگذاری غیرقابل پیش‌بینی شود.
در واقع، کیفیت نهایی ترکیب دارویی مستقیماً به کیفیت پایه، دقت در فرمولاسیون و شرایط فرآیند بستگی دارد.
اشتباهات رایج در ساخت ترکیبات موضعی
۱. انتخاب نادرست پایه (Base)
یکی از شایع‌ترین خطاها، انتخاب پایه‌ی نامناسب است.
پایه باید از نظر نوع پوست، ماهیت ماده فعال و هدف درمانی با فرمول نهایی سازگار باشد.
به‌عنوان مثال:
استفاده از پایه‌های روغنی در پوست‌های چرب باعث انسداد منافذ و بروز آکنه می‌شود.
ترکیب مواد فعال محلول در آب در پایه‌های چرب (W/O) منجر به جذب ناقص می‌گردد.
✅ راه‌حل: همیشه قبل از ترکیب، سازگاری ماده فعال با نوع پایه (O/W یا W/O) و pH را بررسی کنید.
۲. بی‌توجهی به pH فرمول
pH ناهماهنگ بین ماده فعال و پایه می‌تواند باعث غیرفعال شدن دارو، تحریک پوستی یا ناپایداری شود.
به‌ویژه در ترکیباتی که شامل مواد حساس مانند آنتی‌بیوتیک‌ها یا ویتامین C هستند.
✅ راه‌حل: pH نهایی را با دستگاه pH متر اندازه‌گیری کرده و در محدوده‌ی فیزیولوژیک (۵ تا ۷) تنظیم کنید.
۳. اختلاط نادرست مواد (Mixing Errors)
هم‌زدن بیش از حد یا ناکافی می‌تواند باعث جدایش فاز، هوادهی یا بافت ناپایدار شود.
در ترکیبات امولسیونی، نحوه‌ی اضافه‌کردن فاز آبی به فاز روغنی (و برعکس) اهمیت زیادی دارد.
✅ راه‌حل: از درجه حرارت کنترل‌شده و سرعت هم‌زدن ثابت استفاده کنید و فازها را به‌تدریج ترکیب کنید.
۴. استفاده از مواد ناسازگار
ترکیب مواد فعال بدون بررسی تداخلات فیزیکی یا شیمیایی، یکی از دلایل اصلی ناپایداری فرمول است.
برای مثال، ترکیب بنزوئیل پراکساید با رتینوئیدها یا نیاسینامید با اسیدها می‌تواند باعث تخریب هر دو ماده شود.
✅ راه‌حل: قبل از فرمولاسیون، جدول سازگاری (Compatibility Chart) مواد فعال را بررسی کنید.
۵. بی‌توجهی به پایداری میکروبی
عدم استفاده از نگهدارنده‌های مؤثر و مجاز دارویی (Pharma-grade Preservatives) منجر به آلودگی میکروبی، تغییر بو و کاهش ماندگاری می‌شود.
✅ راه‌حل: از نگهدارنده‌های مناسب نوع فرمول (مثلاً پارابن‌ها، فنوکسی‌اتانول یا پتاسیم سوربات) با غلظت مجاز استفاده کنید.
۶. ذخیره‌سازی نامناسب ترکیبات
دمای نگهداری بالا یا تماس با نور می‌تواند باعث تجزیه مواد فعال حساس مانند ویتامین‌ها و هورمون‌ها شود.
✅ راه‌حل: ترکیبات حساس را در ظروف مات، در دمای اتاق (زیر ۲۵°C) و دور از نور مستقیم نگهداری کنید.
۷. عدم رعایت اصول بهداشتی در ساخت
کار با ابزارهای آلوده یا عدم استریل‌سازی ظروف، یکی از خطرناک‌ترین خطاهاست که می‌تواند منجر به آلودگی میکروبی و کاهش ایمنی بیمار شود.
✅ راه‌حل: همیشه از وسایل تمیز، محیط کنترل‌شده و تجهیزات استریل استفاده کنید.
اشتباهات رایج در افزودن مواد فعال
استفاده بیش از حد از مواد فعال
افزودن غلظت‌های بالاتر از حد مجاز نه‌تنها اثربخشی را افزایش نمی‌دهد، بلکه می‌تواند باعث تحریک پوستی یا ناپایداری فیزیکی شود.
عدم انحلال صحیح مواد پودری
افزودن پودرهای ناپایدار یا نامحلول به طور مستقیم به پایه، باعث ایجاد دانه و بافت ناهمگن می‌شود.
برای جلوگیری از این مشکل، ابتدا ماده فعال را در حلال مناسب (مانند پروپیلن گلایکول یا گلیسرین) حل کنید.
نقش مواد اولیه باکیفیت در جلوگیری از خطاها
انتخاب مواد اولیه با درجه خلوص دارویی (Pharmaceutical Grade) از برندهای معتبر، مهم‌ترین عامل در کاهش خطاهاست.
مواد بی‌کیفیت ممکن است ناخالصی‌هایی داشته باشند که بر پایداری، رنگ و بوی نهایی محصول تأثیر بگذارد.
شرکت‌های تأمین‌کننده مواد اولیه دارویی و آرایشی معتبر، معمولاً گواهی‌هایی مانند COA، MSDS و GMP را همراه محصول ارائه می‌دهند.
جمع‌بندی
اشتباهات در ساخت ترکیبات موضعی در داروخانه نه‌تنها کیفیت محصول را کاهش می‌دهد، بلکه می‌تواند منجر به بروز حساسیت یا کاهش اثر درمانی شود.
با رعایت اصول علمی، انتخاب پایه مناسب، کنترل pH و استفاده از مواد اولیه استاندارد، می‌توان ترکیباتی پایدار، مؤثر و ایمن تولید کرد.
✅ فرمولاسیون موفق نتیجه‌ی تعادل بین علم، دقت و انتخاب مواد اولیه‌ی باکیفیت است.
